Οι φοβίες και η αντιμετώπισή τους με τη βοήθεια ενός ειδικού

Φοβίες. Ο απρόσκλητος «συνταξιδιώτης» πολλών ανθρώπων, ο οποίος συνηθίζει να τους συντροφεύει σε μεγάλο μέρος της ζωής τους. Τι είναι η φοβία και τι ο φόβος; Πως γίνεται ο διαχωρισμός ανάμεσα τους; Ποιες είναι οι πιο συνηθισμένες φοβίες αλλά και οι συνήθεις μέθοδοι θεραπείας;

Η Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια, Στεφανία Καρκαμάνη «φιλοξενήθηκε» από το Cityvibes.gr και μας μίλησε για το εν λόγω θέμα.

Η ίδια εργάζεται ως ψυχοθεραπεύτρια στο Κέντρο Στήριξης Οικογένειας «Νησίδα», στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.

Έχει διακριθεί για τις αξιολογήσεις των πελατών της στον διαγωνισμό “Αετοί της Υγείας” με βραβείο Gold για τα έτη: 2019, 2020, 2021, 2022 και στον διαγωνισμό “Top 100 of Greece” για το έτος 2022.”

Περισσότερες πληροφορίες για την Ψυχολόγο – Ψυχοθεραπεύτρια, Στεφανία Καρκαμάνη, μπορείτε να αντλήσετε εδώ.

Πώς μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει την ύπαρξη μιας φοβίας και ποια είναι τα συνήθη σημάδια που μπορεί να παρατηρήσει;

«Χρειάζεται να ξεχωρίσουμε την φοβία από τον φόβο. Ο φόβος είναι ένα υγιές συναίσθημα, το οποίο
προκαλείται από κάποιο ερέθισμα πραγματικού κινδύνου. Αυτό θα έπρεπε να συμβαίνει, καθώς ο
φόβος σηματοδοτεί την έναρξη του μηχανισμού του άγχους, ενός μηχανισμού απαραίτητου για την
προστασία και την επιβίωσή μας όταν πρόκειται για καταστάσεις στις οποίες πράγματι απειλείται η
σωματική μας ακεραιότητα. Αυτή η πτυχή του άγχους είναι άγνωστη για πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι το έχουν συνδέσει μόνο με την δυσλειτουργία του: με το στρες και με τις αγχώδεις διαταραχές.

Περισσότερα για τον μηχανισμό του άγχους μπορείς να διαβάσεις εδώ.

Από την άλλη, η φοβία είναι ένας παράλογος φόβος, άρα η δυσλειτουργία του μηχανισμού του άγχους.
Ένας φόβος που εκκινείται ενώ δεν κινδυνεύουμε πραγματικά. Για παράδειγμα, το να φοβηθώ γέρνοντας και κοιτάζοντας κάτω από ένα παράθυρο στον όγδοο όροφο ενός κτηρίου είναι φυσιολογικό και υγιές. Θα έπρεπε να αισθάνομαι έτσι γιατί αυτό το συναίσθημα με προστατεύει και οριοθετεί το τι μπορώ και το τι δεν μπορώ να κάνω. Πρόκειται για μια πολύ βασική αίσθηση κινδύνου, η οποία αναπτύσσεται σε ένα υγιές άτομο σταδιακά, από την βρεφική ακόμα ηλικία. Όμως, το να φοβηθώ ανεβαίνοντας σε μερικά σκαλοπάτια μιας σκάλας, σε ένα ύψος στο οποίο δεν κινδυνεύω πραγματικά, είναι φοβία, συγκεκριμένα είναι υψοφοβία.
Άρα, ένας άνθρωπος μπορεί να αναγνωρίσει ότι είναι φοβικός βασιζόμενος στην λειτουργικότητα ή
στην δυσλειτουργικότητα του συναισθήματος που νιώθει. Μπορεί να αναρωτηθεί: “αυτό που νιώθω είναι ένα χρήσιμο συναίσθημα που προστατεύει την σωματική μου ακεραιότητα; Ή ένα παράλογο συναίσθημα που ενεργοποιείται ενώ δεν απειλούμαι πραγματικά;” Τα συνήθη σημάδια, λοιπόν, μιας φοβίας, αφορούν στην αδυναμία του ατόμου να ανταποκριθεί σε καταστάσεις της καθημερινότητάς του. Όταν αρχίσει το συναίσθημα αυτό να περιορίζει την ζωή κάποιου, τότε είναι σίγουρα καιρός να αναζητήσει επαγγελματική βοήθεια.
Παραδείγματος χάριν, δεν είναι απαραίτητο να σου αρέσει να συνωστίζεσαι με υπερβολικό κόσμο σε
ένα κατάμεστο κέντρο διασκέδασης. Αυτό δεν σημαίνει πως είσαι αγοραφοβικός. Είναι απλούστατα
ζήτημα ιδιοσυγκρασίας και επιλογών. Δεν είναι απαραίτητο να πηγαίνεις σε τέτοια μέρη. Αν, όμως, δεν
μπορείς πια να πηγαίνεις στο σούπερ μάρκετ γιατί σε αναστατώνει τόσο πολύ η παρουσία των υπόλοιπων ανθρώπων εκεί, τότε είναι καιρός να αναζητήσεις επαγγελματική βοήθεια. Να θυμάσαι πως δεν είναι κάτι το οποίο υποχωρεί μόνο του. Αντιθέτως, οι φοβίες έχουν την τάση να γίνονται εντονότερες αν δεν υπάρξει θεραπευτική παρέμβαση και πολλές φορές, μάλιστα, γενικεύονται σε επιπλέον ερεθίσματα και καταστάσεις.»

Ποιες είναι οι πιο συνηθισμένες φοβίες που συναντάτε και πώς επηρεάζουν την καθημερινή ζωή των ατόμων;

«Υπάρχει μεγάλη ποικιλία φοβιών. Πολλές φορές πρόκειται για πράγματα που δεν φανταζόμαστε και
ακούγονται εντελώς παράλογα σε έναν τρίτο. Στην λίστα των καταγεγραμμένων φοβιών υπάρχει φοβία για τα λουλούδια, για τους αριθμούς, για τα ρολόγια και πολλά άλλα, όπως θα δείτε να αναφέρεται και στο παρακάτω άρθρο. Αυτό συμβαίνει γιατί η φοβία δεν είναι στην πραγματικότητα το αντικείμενο της φοβίας, αλλά οι εγκεφαλικές συνδέσεις που έχουν δημιουργηθεί με αυτό. Δεν είναι τα ρολόγια το πρόβλημα, είναι κάποια τραυματική εμπειρία με την οποία έχουν συνδεθεί (η ίδια η τραυματική εμπειρία ίσως να έχει απωθηθεί στο ασυνείδητο, ίσως και όχι). Η μνήμη ταύτισε κάποια κατάσταση ή κάποιο πρόσωπο με το τυχαίο αυτό αντικείμενο ή γενίκευσε σε αυτό κάποια φοβία για κάποιο άλλο, σχετικό ερέθισμα.
Η πιο συνηθισμένη φοβία που συναντώ στο γραφείο μου τα τελευταία χρόνια είναι η αρρωστοφοβία.
Ειδικά από την περίοδο της καραντίνας και μετά, έχει εξαπλωθεί αρκετά έντονα. Ένας αρρωστοφοβικός άνθρωπος μεγενθύνει στο μυαλό του το παραμικρό δυσάρεστο σωματικό ερέθισμα που βιώνει ή και εφευρίσκει ανύπαρκτα. Μπορεί, δηλαδή, να βιώνει έντονο άγχος σε σημείο κρίσεων πανικού γιατί ένιωσε κάποια στιγμή της ημέρας μια ελαφριά ταχυκαρδία ή μια ενόχληση στην κοιλιά. Αντί, λοιπόν, να σκεφτεί πως η στιγμιαία ταχυκαρδία μάλλον θα προκλήθηκε λόγω της ανηφόρας που μόλις ανέβηκε ή η ενόχληση στην κοιλιά μάλλον προέκυψε γιατί έφαγε βαριά, το αρρωστοφοβικό άτομο βουλιάζει σε έναν κυκεώνα σκέψεων που χτίζουν στο μυαλό του το χειρότερο πιθανό σενάριο: ότι μάλλον πάσχει από κάποια σοβαρή, ανίατη ασθένεια ή βιώνει ένα δυνητικά θανατηφόρο επεισόδιο. Περνάει ώρες παρατηρώντας και μετρώντας τους καρδιακούς παλμούς του ή τις παραμικρές αισθήσεις που νιώθει στην περιοχή της κοιλιάς. Διαμορφώνει την καθημερινότητά του βάσει της αρρωστοφοβίας του, αποφεύγει ανθρώπους, μέρη, δραστηριότητες γιατί φοβάται συνεχώς πως θα πάθει κάτι. Επισκέπτεται γιατρούς υπερβολικά συχνά για να τον καθησυχάσουν πως δεν έχει κάτι (όμως οι καθησυχασμοί τους δεν τον ικανοποιούν) ή υπερβολικά σπάνια, γιατί φοβάται πως θα ακούσει κάποια πολύ άσχημη διάγνωση. Στην πραγματικότητα θα έπρεπε να επισκεφθεί ένα ψυχοθεραπευτή γνωστικής-συμπεριφορικής κατεύθυνσης.»

Ποιος είναι ο ρόλος του παιδικού περιβάλλοντος στην ανάπτυξη φοβιών και πώς μπορεί να επηρεάσει αυτό τον ενήλικα;

«Ο ρόλος του παιδικού περιβάλλοντος είναι καθοριστικής σημασίας. Η συντριπτική πλειονότητα των
ερεθισμάτων τα οποία καταγράφει ο εγκέφαλος ως κινδύνους αποθηκεύονται ως τέτοιοι στην μνήμη στις ηλικίες 4 έως 6 ετών. Αυτά είναι τα κρίσιμα χρόνια για την ανάπτυξη αγχωδών διαταραχών και φοβιών στην ενήλικη ζωή. Οι φοβίες κατά κάποιο τρόπο “κληρονομούνται”στο παιδί από φοβικούς γονείς και κηδεμόνες. Όταν ένα παιδάκι αντιλαμβάνεται πως ο γονέας του φοβάται τις κατσαρίδες για παράδειγμα, ο εγκέφαλός του καταγράφει άμεσα τις κατσαρίδες ως κίνδυνο κι έτσι του“κληροδοτείται” η φοβία. Σε αυτά τα χρόνια τέτοιου είδους καταγραφές γίνονται πολύ εύκολα. Ακόμα κι αν ο γονέας προσπαθήσει να κρύψει από το παιδί την φοβία του, το πιθανότερο είναι πως αυτό δεν θα πιάσει, καθώς τα παιδιά αντιλαμβάνονται κυρίως τα μη λεκτικά κι όχι τα λεκτικά σήματα, τις συσπάσεις του προσώπου του, την γλώσσα του σώματός του, τις μικρές αλλαγές στην τονικότητα της φωνής του. Αυτό δεν σημαίνει πως μια φοβία δεν μπορεί να δημιουργηθεί αργότερα. Μπορεί να δημιουργηθεί σε οποιαδήποτε φάση της ζωής, όμως αυτό θα συμβεί πολύ πιο δύσκολα. Σε αντίθεση με την νηπιακή ηλικία, όταν ο εγκέφαλος καταγράφει σαν σφουγγάρι που απορροφά τα πάντα, όσο μεγαλώνουμε χρειάζονται δυνατές, τραυματικές εμπειρίες για να δημιουργηθούν νέες φοβίες. Ένα σοβαρό αυτοκινητιστικό δυστύχημα, όμως, μπορεί να κάνει κάποιον φοβικό με τα αμάξια σε οποιαδήποτε ηλικία.»

Ποιές είναι οι συνήθεις μέθοδοι θεραπείας που χρησιμοποιείτε για να βοηθήσετε τα άτομα να ξεπεράσουν τις φοβίες τους;

«Η ενδεδειγμένη ψυχοθεραπευτική μέθοδος των αγχωδών διαταραχών, των κρίσεων πανικού και των
φοβιών είναι η γνωστική συμπεριφορική θεραπεία (CBT), περισσότερα για την οποία μπορείτε να μάθετε εδώ. Συγκεκριμένα, για τις φοβίες χρησιμοποιώ την τεχνική της σταδιακής αποευαισθητοποίησης. Είναι μια συμπεριφορική μέθοδος με δύο κύρια βήματα. Στο πρώτο βήμα το άτομο εκπαιδεύεται στην χρήση ψυχοσωματικών τεχνικών χαλάρωσης, ώστε να μπορεί με την βοήθειά τους να ανταπεξέλθει στο δεύτερο βήμα, το οποίο είναι η σταδιακή και μεθοδική έκθεσή του στο αντικείμενο της φοβίας του. Η τεχνική αυτή δεν θα μπορούσε να σταθεί χωρίς το υπόβαθρο της γνωστικής αναδόμησης, της δουλειάς που γίνεται δηλαδή για να αναδομηθεί ο τρόπος σκέψης του ατόμου. Είναι πολύ σημαντικό να μάθει κανείς να διαχειρίζεται με διαφορετικό τρόπο την σκέψη του ώστε να ξεφύγει από τους φαύλους κύκλους σκέψης που χαρακτηρίζουν τις φοβίες.»

Πώς μπορεί η κατανόηση των ριζών μιας φοβίας να συμβάλλει στην αντιμετώπισή της;

«Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ερώτηση, καθώς η απάντηση είναι μάλλον παράδοξη: δεν συμβάλλει
ουσιαστικά. Αυτό ήταν ένα από τα λάθη της κλασσικής ψυχανάλυσης του Freud. Τότε θεωρούταν πως το να βρει ο θεραπευτής την πρώτη σύνδεση, το πώς προέκυψε δηλαδή η φοβία ή το τραύμα θα οδηγούσε σε αυτόματη επίλυσή του από το θεραπευόμενο. Και οι θεραπευτές ανάλωναν μήνες και χρόνια θεραπείας στο να χαρτογραφούν με διάφορες τεχνικές τις ασυνείδητες συνδέσεις μέχρι να φτάσουν στην επιθυμητή ανακάλυψη. Πλέον ξέρουμε πως αυτό δεν έχει θεραπευτική αξία. Στην πραγματικότητα, η ανακάλυψη της πρώτης σύνδεσης απλώς ικανοποιεί την περιέργεια του θεραπευόμενου για το πώς προέκυψε η φοβία του, αλλά δεν την επιλύει. Αν βρεθεί καλώς (και συνήθως ούτως ή άλλως βρίσκεται), αν όχι όμως, αυτό δεν επηρεάζει την πορεία της θεραπείας. Δεν μας ενδιαφέρει τόσο πολύ το πώς δημιουργήθηκε η φοβία. Με κάποιο τρόπο δημιουργήθηκε. Στην σύγχρονη γνωστική-συμπεριφορική θεραπεία επικεντρωνόμαστε περισσότερο στο τώρα και στην επίλυση του προβλήματος ώστε να χτίσουμε ένα καλύτερο αύριο για τον θεραπευόμενο κι όχι στο παρελθόν.»

Το γραφείο της Ψυχολόγου – Ψυχοθεραπεύτριας, Στεφανίας Καρκαμάνη, βρίσκεται στην οδό Προξένου Κορομηλά 58 (Κέντρο Στήριξης «Νησίδα») στη Θεσσαλονίκη.

Email: info@karkamani.gr

Μιχάλης Ιωαννίδης