Κοινωνική επανένταξη και στίγμα

Στην σημερινή κοινωνία το έγκλημα είναι ίσως ένα από τα ειδησεογραφικά θέματα που δεν σταματούν ποτέ να είναι στο επίκεντρο. Η κοινωνική αντίδραση είναι μέρος της όλης κατάστασης, ιδιαίτερα στα εγκλήματα κατά της ζωής και της ιδιοκτησίας. Αυτό που ακόμα εξετάζεται είναι κατά πόσο αυτή η σύγχυση και ο στιγματισμός του δράστη επηρεάζουν την μετέπειτα επανένταξη του στο κοινωνικό σύνολο. Επομένως, δύο είναι τα βασικά ερωτήματα: Είναι επαρκής η ποινή για τον σωφρονισμό του δράστη και αν ναι, τι ρόλο έχουν στην συμμόρφωσή του οι κοινωνικοί φορείς και η κοινωνία σαν σύνολο;

‘Οπως αναφέρει και Ιταλός ποινικολόγος Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του «Περί εγκλημάτων και ποινών», ο σκοπός της ποινής δεν είναι η στέρηση της ελευθερίας του δράστη και η εκδίκηση του αλλά ο σωφρονισμός του και ο παραδειγματισμός των άλλων. Σε ένα σύστημα λοιπόν, όπως αυτο του σωφρονισμού η ποινή έχει διπλό ρόλο. Πρέπει να λειτουργήσει όχι μόνο κατασταλτικά στο να μην επαναλάβει ο εγκληματίας την πράξη του αλλά και στο να δημιουργήσει σε αυτόν το αίσθημα της μετάνοιας και της νουθέτησης τόσο ώστε να γίνει ο ίδιος εμπόδιο στην εγκληματικότητα κάποιου τρίτου. Με αυτον τον τρόπο, η επανένταξή του στο κοινωνικό σύνολο θα είναι ομαλή, δημιουργώντας το κοινωνικό πρότυπο αυτόυ που ναι μεν έσφαλλε στο παρελθον αλλα ο βίος του στο παρόν χαρακτηρίζεται πλεον έντιμος. Τι γίνεται όμως στις περιπτώσεις που οι δράστες συνεχίζουν τις εγκληματικές τους πράξεις και μετά την αποφυλάκισή τους; Δεν λειτουργεί η ποινή όπως θα έπρεπε; Λειτουργεί αλλά επιλεκτικά; Η μήπως μεγάλο ρόλο έχει και η αποδοχή του δράστη απο την κοινωνία; Πολλά τα ερωτήματα σε ένα φλέγον ζήτημα που απασχολεί εδώ και πολλά χρόνια.

Στην Ελλάδα είναι αρκετά έντονη η έννοια της ανομίας. Το κενό με λίγα λόγια, που υπάρχει ανάμεσα στους στόχους που θέτει η κοινωνία και στα νόμιμα μέτρα που έχει για την πραγματοποίσή τους. Όπως προαναφέρθηκε, αρκετοί είναι οι αποφυλακισμένοι που δρουν ξανά αφότου εκτίσουν την ποινή τους. Σε αυτό,εκτός της ποινής που δεν εφαρμόζεται ικανοποιητικά, συμβάλλει και ο στιγματισμός του δράστη απο την κοινωνία κατά την επιστροφή του στα κοινά. Για την κατανόηση της θεωρίας της ετικέτας (labelling theory), όπως ονομάζεται, αναλύεται παρακάτω ο φαύλος κύκλος που δημιουργείται.

Από την στιγμή που ένα άτομο εμφανίσει παρεκκλίνουσα συμπεριφορά, το κοινωνικό σύνολο τείνει να στοχοποιεί το άτομο, σε πολλές περιπτώσεις, εφ’ όρου ζωής. (Να σημειωθεί πως αυτή η κίνηση δεν ειναι αυτόματη αλλά παίζει ρόλο το εύρος της αντίδρασης του κοινωνικού ρόλου, η παραβατική-εγκληματική πράξη που έχει παρέλθει και άλλα, καθώς και κατά πόσο επηρεάζει το άτομο αυτός ο χαρακτηρισμός.)Πολλές φορές και οι κοινωνικοί φορείς όπως για παράδειγμα η αστυνομία ή τα καταστήματα κράτησης έχουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγή ή την αναπαραγωγή του στιγματισμού. Εφόσον εκτίσει την ποινή του και αφεθεί ελεύθερο, έχει να αντιμετωπίσει την κατακραυγή του συνόλου. Η θεωρία εστιάζει κατά κανόνα στην εκτροπή της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς, δηλαδή στο γιατί κάποιος να παραβεί σε εγκληματική πράξη για δεύτερη φορά και όχι στο γιατί την έπραξε εξαρχής. Απο ψυχολογικής πλευράς η δευτερογενής αυτή παρέκκλιση είναι αποτέλεσμα ψυχολογικής πιέσης που δέχτηκε το άτομο μετά τη σύλληψη του και την στοχοποίηση του ως εγκληματία. Έτσι, το άτομο το οποίο κατακλίζεται απο αρνητικά σχόλια καταλήγει και πάλι σε μεμονωμένες ομάδες του κοινωνικού συνόλου που τυγχάνει να έχουν τον ίδιο χαρακτηρισμό με αυτόν και αφομειώνεται μαζί τους. Με απλά λόγια, γίνεται στο τέλος αυτό που όλοι περιγράφουν, ένας παραβάτης-ένας εγκληματίας. Κατά τις επόμενες συλλήψεις του και εφόσον οι ποινές του τώρα είναι βαρύτερες του δημιουργείται μίσος, όχι μόνο για την κοινωνία αλλά και για την δικαιοσύνη. Αποτέλεσμα αυτού είναι να καταφεύγει σε μια σειρά εγκληματιών με κατάληξη να γυρίζει πάντα εκεί απο όπου ξεκίνησε.

Η θεωρία της ετικέτας πρότεινε τα τρία παρακάτω βήματα για την αποφυγή στοχοποίησης του δράστη είτε απο κοινωνικούς φορείς είτε απο το ίδιο το κοινωνικό σύνολο που όπως φαίνεται δεν ειναι αμελητέο στην συγκεκριμένη περίπτωση: 1) Τον μη εγκλεισμό στη φυλακή δραστών ελαφρών ποινικών αδικημάτων 2) την εκτροπή απο την τακτική ποινική διαδικασία με τη συμμετοχή σε εκπαιδευτικά/θεραπευτικά προγράμματα ή σε προγράμματα αποκατάστασης της βλαβης και 3) την αποποινικοποίηση ορισμένων ελαφρών ποινικών αδικημάτων. (Λαμπροπούλου 2018:627). Στόχος της θεωρίας ήταν να χρησιμοποιηθεί αυτή η αντεγκληματική πολιτική και να ταρακουνήσει τους φορείς του επίσημου κοινωνικού ελέγχου να διαχειριστούν τους παραβάτες με έναν διαφορετικό τρόπο απο αυτόν που ήδη υπάρχει, ώστε να αποφευχθεί τυχόν στιγματισμός τους.

Σήμερα, όπου η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα όλων επεκτείνεται καθώς οι δείκτες της εγκληματικότητας παρουσιάζουν ανοδική πορεία, οι κοινωνικοί φορείς που είναι υπεύθυνοι για τη διατήρηση της ασφάλειας και κατ’επέκταση η δικαιοσύνη, πρέπει να λάβουν δραστικά μέτρα για μια αρτιότερη μορφή σωφρονιστικού συστήματος.