Ο εγκέφαλος ως δημιουργός του κόσμου: «Νους ορά και νους ακούει»

Η φράση «Νους ορά και νους ακούει» αποτυπώνει με απλότητα και βάθος μια αλήθεια που απασχόλησε φιλοσοφία, ανθρωπολογία, σημειωτική και εκπαίδευση: η εμπειρία του κόσμου δεν είναι παθητική αντανάκλαση ερεθισμάτων, αλλά ενεργητική κατασκευή του ανθρώπινου νου. Ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί ως κάτοπτρο της πραγματικότητας, αλλά ως δημιουργός ενός κόσμου, όπου η αντίληψη, η μνήμη, η φαντασία και η γλώσσα αλληλοδιαπλέκονται για να παραγάγουν νόημα καθορίζοντας την ανθρώπινη εμπειρία (Friston, 2010).

Φιλοσοφική διάσταση: Ο νους ως αρχιτέκτονας της πραγματικότητας

Η φιλοσοφία ανέκαθεν διερεύνησε τη σχέση νου και πραγματικότητας. Στον Πλάτωνα, η αλήθεια δεν εντοπίζεται στα αισθητά, αλλά στις ιδέες, τις οποίες «ο νους ορά» μέσα από την ενόραση (Plato, 2000). Για τον Αριστοτέλη, οι αισθήσεις αποτελούν την πρώτη ύλη, αλλά ο νους είναι εκείνος που προσδίδει μορφή, καθιστώντας την εμπειρία γνώση (Aristotle, 1984).

Η νεότερη φιλοσοφία επιβεβαιώνει αυτήν τη θέση. Ο Kant (1781/1998) υποστηρίζει ότι ο νους οργανώνει την εμπειρία μέσω κατηγοριών, ενώ ο Husserl (1931/1960) με τη φαινομενολογία προτείνει ότι η συνείδηση «προθέτει» τον κόσμο. Αντίστοιχα, η ερμηνευτική φιλοσοφία του Gadamer (1960/2004) δείχνει ότι η κατανόηση είναι ιστορικά και πολιτισμικά ενταγμένη, πράγμα που σημαίνει πως «ο νους ακούει» όχι απλώς τα δεδομένα, αλλά και τα συμφραζόμενα που τα περιβάλλουν.

Έτσι, η φράση «Νους ορά και νους ακούει» συνοψίζει τη φιλοσοφική πεποίθηση ότι ο κόσμος δεν υπάρχει ως ουδέτερη πραγματικότητα, αλλά ως φαινόμενο της συνείδησης.

Ανθρωπολογική διάσταση: Ο κόσμος ως πολιτισμική κατασκευή

Η ανθρωπολογία επιβεβαιώνει ότι ο νους δεν προσλαμβάνει τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο σε κάθε κοινωνία, αλλά μέσα από φίλτρα πολιτισμικά. Ο Geertz (1973) τονίζει ότι ο άνθρωπος είναι εγκλωβισμένος σε «ιστούς σημασίας» που ο ίδιος ύφανε. Ο Remotti (1990) μιλά για την invenzione dell’uomo, υπογραμμίζοντας ότι η έννοια του ανθρώπου και της πραγματικότητας είναι επινοήσεις που δημιουργούνται και ανανεώνονται πολιτισμικά.

Επιπλέον, η ιταλική παράδοση της antropologia simbolica δείχνει ότι οι τρόποι που «βλέπουμε» και «ακούμε» τον κόσμο εξαρτώνται από τις μυθολογίες, τις αφηγήσεις και τις γλωσσικές πρακτικές μιας κοινωνίας (Fabietti, 2011). Για παράδειγμα, η έννοια της φύσης ή του θείου διαφοροποιείται ριζικά από πολιτισμό σε πολιτισμό, πράγμα που φανερώνει ότι ο εγκέφαλος δεν προσλαμβάνει το ίδιο ερέθισμα με τον ίδιο τρόπο παντού, αλλά μέσα από ένα πλέγμα κοινωνικά δομημένων ερμηνειών.

Έτσι, ανθρωπολογικά, «Νους ορά και νους ακούει» σημαίνει ότι η πραγματικότητα είναι πάντα κοινωνικά και πολιτισμικά μεσολαβημένη.

Σημειωτική διάσταση: Ο κόσμος ως κείμενο

Η σημειωτική προσεγγίζει τον κόσμο ως σύστημα σημείων. Ο Eco (1979) αναφέρει ότι κάθε εμπειρία αποτελεί ανοιχτό έργο (opera aperta), που αποκτά νόημα μόνο μέσω της ενεργητικής συμμετοχής του ερμηνευτή. Ο Barthes (1977) υποστηρίζει ότι ο δέκτης είναι αυτός που παράγει το νόημα, ενώ ο Greimas (1987) με το σημειωτικό τετράγωνο αποκαλύπτει πώς ο νους οργανώνει τον κόσμο με βάση αντιθετικά ζεύγη (ζωή/θάνατος, καλό/κακό).

Από αυτή την οπτική, η φράση «Νους ορά και νους ακούει» σημαίνει ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί σαν σημειωτικός μηχανισμός, ο οποίος μετατρέπει τις αισθήσεις σε νοήματα. Ακόμη και η αντίληψη της φύσης ή της τέχνης γίνεται μέσω συμβόλων. Για παράδειγμα, η εικόνα μιας γάτας σε διαφορετικούς πολιτισμούς μπορεί να σημαίνει αγνότητα, μαγεία ή καλοτυχία — επιβεβαιώνοντας ότι η εμπειρία δεν είναι ποτέ ουδέτερη (Eco, 1976).

Εκπαιδευτική διάσταση: Ο νους ως δημιουργός μάθησης

Η εκπαίδευση αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο ο νους, μέσα από τη φαντασία και την κριτική σκέψη, δημιουργεί τον κόσμο της γνώσης. Ο Vygotsky (1978) έδειξε ότι η μάθηση είναι κοινωνική διαδικασία: ο μαθητής δεν απλώς λαμβάνει πληροφορίες, αλλά «ακούει» και «βλέπει» μέσα από τα εργαλεία της γλώσσας και της πολιτισμικής αλληλεπίδρασης. Ο Bruner (1990) μίλησε για τη σημασία της αφήγησης στη μάθηση, ενώ ο Malavasi (2001) στην ιταλική παιδαγωγική παράδοση τόνισε ότι η φαντασία είναι αναγκαία για την κατανόηση και δημιουργία νέων γνώσεων.

Η εκπαιδευτική πράξη, επομένως, δεν περιορίζεται στην παροχή δεδομένων. Αντίθετα, δημιουργεί συνθήκες, ώστε «ο νους να ορά και να ακούει», δηλαδή να κατασκευάζει ενεργά τον κόσμο. Η σύνδεση γνώσης και φαντασίας ενισχύει όχι μόνο την κατανόηση, αλλά και την ικανότητα του μαθητή να διαμορφώνει την πραγματικότητα σύμφωνα με τις αξίες και τα νοήματα της κοινότητας.

Η φράση «Νους ορά και νους ακούει» αποτελεί γόνιμο σημείο συνάντησης φιλοσοφίας, ανθρωπολογίας, σημειωτικής και εκπαίδευσης. Φιλοσοφικά, ο νους δεν είναι καθρέφτης αλλά αρχιτέκτονας της εμπειρίας· ανθρωπολογικά, η πραγματικότητα είναι πολιτισμικά υφασμένη· σημειωτικά, ο κόσμος διαβάζεται και ερμηνεύεται ως κείμενο· και εκπαιδευτικά, η μάθηση είναι πράξη δημιουργίας. Ο εγκέφαλος, επομένως, δεν είναι απλώς όργανο πρόσληψης, αλλά θεμελιώδης δημιουργός κόσμων — ενός κόσμου που υπάρχει γιατί ο νους τον βλέπει και τον ακούει.

Κατερίνα Συμφέρη
Εκπαιδευτικός

• Aristotle. (1984). The complete works of Aristotle (J. Barnes, Ed.). Princeton University Press.
• Barthes, R. (1977). Image, music, text (S. Heath, Trans.). Hill and Wang.
• Bruner, J. (1990). Acts of meaning. Harvard University Press.
• Eco, U. (1976). A theory of semiotics. Indiana University Press.
• Eco, U. (1979). L’opera aperta. Bompiani.
• Fabietti, U. (2011). Elementi di antropologia culturale. Mondadori Università.
• Friston, K. (2010). The free-energy principle: A unified brain theory? Nature Reviews Neuroscience, 11(2), 127–138.
• Gadamer, H.-G. (2004). Truth and method (2nd rev. ed., J. Weinsheimer & D. G. Marshall, Trans.). Continuum. (Original work published 1960)
• Geertz, C. (1973). The interpretation of cultures. Basic Books.
• Greimas, A. J. (1987). On meaning: Selected writings in semiotic theory. University of Minnesota Press.
• Husserl, E. (1960). Cartesian meditations: An introduction to phenomenology (D. Cairns, Trans.). Martinus Nijhoff. (Original work published 1931)
• Kant, I. (1998). Critique of pure reason (P. Guyer & A. W. Wood, Trans.). Cambridge University Press. (Original work published 1781)
• Malavasi, P. (2001). Educazione e immaginazione: Percorsi pedagogici. La Scuola.
• Plato. (2000). Timaeus (D. Zeyl, Trans.). Hackett Publishing.
• Remotti, F. (1990). Noi, primitivi: Lo specchio dell’antropologia. Laterza.
• Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Harvard University Press.