Υπαρξιακή ψυχοθεραπεία: Θάνατος και το νόημα της ζωής

Στις 14 Φεβρουαρίου του 1990. Το Voyager 1 είναι 6.000.000.000 χλμ μακριά από τη Γη, στον δρόμο για να αφήσει το ηλιακό μας σύστημα. Ο αστροφυσικός Carl Sagan πείθει την NASA να γυρίσει τον φακό του, και με ρίσκο βλάβης βγάζει την πρώτη και μοναδική φωτογραφία του πλανήτη Γη από τέτοια προοπτική.

Γράφει:

«Σκεφτείτε ξανά αυτήν την κουκκίδα. Εκεί είναι το σπίτι. Εκεί είναι το εδώ. Εκεί είμαστε εμείς. Όλοι όσοι αγαπάτε, όλοι όσοι γνωρίζετε, όσοι ποτέ ακούσατε, κάθε άνθρωπος που υπήρξε, έζησε τη ζωή του. Το σύνολο της χαράς και του πόνου μας, χιλιάδες θρησκείες, ιδεολογίες και οικονομικά δόγματα, κάθε κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, κάθε ήρωας και δειλός, κάθε δημιουργός και καταστροφέας πολιτισμών, κάθε βασιλιάς και αγρότης, κάθε ερωτευμένο νεαρό ζευγάρι, κάθε μητέρα και πατέρας, παιδί, εφευρέτης και εξερευνητής, κάθε διδάσκαλος, κάθε διεφθαρμένος πολιτικός, κάθε «σούπερ σταρ», κάθε «ανώτατος ηγέτης», κάθε άγιος και αμαρτωλός στην ιστορία του είδους μας έζησε εκεί – σε μια κουκίδα σκόνης αιωρούμενη σε μια ηλιαχτίδα».

Σ’ αυτή την κουκίδα που γυρνάει γύρω απ’ τον εαυτό της, σε τροχιά γύρω απ’ τον ήλιο, σ’ έναν γαλαξία που περιστρέφεται γύρω από μια μαύρη τρύπα, καθ’ οδόν για το πουθενά, αγχώνομαι αν φαίνεται πως το δεξί αυτί μου είναι πιο ψηλά απ’ τ’ αριστερό. 

Ποιο είναι το νόημα της ζωής μας, και τι σχέση έχει μ’ αυτό ο θάνατος;

Στο Cityvibes.gr «φιλοξενείται» ο Γιάννης Θεοχαρίδης, Ψυχολόγος – Υπαρξιακός Ανθρωπιστικός Ψυχοθεραπευτής (BSc, MA).

«Δεν είναι εύκολο να αγγίξεις ένα τόσο βαθύ θέμα όπως ο θάνατος και το νόημα της ζωής και να αποφύγεις τους πλατειασμούς και την φιλοσοφία. Αλλά για να προσπαθήσω, με απλότητα και συντομία. 

Ο Θεός ή η φύση, ανάλογα με το γούστο της καθεμιάς, μας άφησε ένα αναλυτικό μυαλό, που συνεχώς επεξεργάζεται, φτιάχνει ερωτήσεις και ψάχνει απαντήσεις. Το να ρωτάμε ”γιατί” είναι η φυσική μας κατάσταση, η πρώτη παιδική μας γλώσσα. Πως απαντάμε σαν ενήλικες όμως στις ερωτήσεις ”γιατί είμαι εδώ, σ’ αυτόν τον κόσμο; Τι να κάνω με τη ζωή μου; Ποιο είναι το νόημα του πράγματος; Πως γεμίζει αυτό το κενό μέσα μου;” Χιουμοριστικά και προβοκατόρικα θα έλεγα ”σόρρυ, κατασκευαστικό λάθος. 

Με λίγη περισσότερη σοβαρότητα, το δεδομένο του θανάτου μας και το νόημα της ζωής μας είναι συνυφασμένα μεταξύ τους. Εξηγώντας:

Ερχόμαστε στην θεραπεία κουβαλώντας τις ιδέες μας, τις προκαταλήψεις μας, τις προσδοκίες των άλλων αλλά και τις δικιές μας. Το άγχος μας καταβάλλει, ψάχνουμε την σωστή απάντηση στην κρίσιμη ερώτηση. Να μείνω ή να φύγω; Να αλλάξω δουλειά, χώρα, σύντροφο; Ψάχνουμε σιγουριά, ανακούφιση, και συχνά κάτι ακόμη: Να πετάξουμε από πάνω μας την ευθύνη του να διαλέξουμε, γιατί μπορεί να διαλέξουμε λάθος, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει πως κάποιος άλλος θα διαλέξει για ‘μας. Ίσως οι γονείς μας, ίσως η κοινωνία που καθορίζει τι είναι και δεν είναι ”κανονικό”, ίσως ακόμη και η τύχη.

Αναζητώντας την σωστή απάντηση όμως χάνουμε το νόημα, και το νόημα της ζωής μας είναι με πολύ απλά λόγια το εξής:

Δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο και ακόμη και το αφηρημένο είναι διαφορετικό για τον καθένα. 

Φαίνεται να υπάρχει η αρχή του νήματος στο ότι το νόημα τείνει να προκύπτει μέσα μας, σαν ένα αίσθημα πληρότητας, σε στιγμές και όχι απαραίτητα με διάρκεια, όταν  επιτρέπουμε στον εαυτό μας να ζήσει την ζωή που έχει, αφήνοντας κάπως την εμμονική προσπάθεια να την καταλάβει αλλά κυρίως να την ελέγξει. Στο ταξίδι να ξανα-ανακαλύψουμε ποιοι ήμαστε μπορούμε να βρούμε μέσα μας  απαντήσεις για το ποια είναι τα πράγματα που μας γεμίζουν. Ίσως στενές και αυθεντικές σχέσεις, δημιουργικότητα, μουσική, ταξίδια, ένα χαζό ανέκδοτο, η γεύση μιας καινούριας μπύρας, ένα καλό βιβλίο, να κάνεις κάτι που σου φάνταζε αδύνατο ή δύσκολο, λίγο δροσερό νερό μετά από μια σκληρή δουλειά, ένα καλό φαγητό όταν πεινάς, το πάθος για την εργασία μας, η αγάπη για τον σύντροφό ή τα παιδιά μας. Πάνω απ’ όλα όμως, η παραίτηση από την προσδοκία πως το νόημα θα είναι κάτι μαγικό, μυστικιστικό, που όταν το βρω όλα θα κάτσουν στη θέση τους, θα μπουν σε μια σειρά. Το νόημα δεν βρίσκεται στο τέλος του δρόμου και την κατάκτηση του αντικείμενου του πόθου μας, ανακαλύπτεται/βρίσκεται στην διαδρομή και την διαδικασία. Δεν είναι το αποτέλεσμα, είναι ο τρόπος, και το πως δίνουμε στον εαυτό μας την άδεια να ζήσει τώρα και εδώ, χωρίς να περιμένει το πράγμα που πρώτα πρέπει να γίνει για να είμαστε μετά καλά.»

Πως μπορεί η επίγνωση του θανάτου μας να μας βοηθήσει στην αναζήτηση του νοήματος;

«Όταν τα φώτα χαμηλώνουν παρατηρείς τόσα περισσότερα αστέρια, γράφει στο βιβλίο του ”Αυτό ήταν η ζωή; Τότε άλλη μια φορά!” ο Γιάλομ. Όταν η ένταση, οι υποχρεώσεις, η επείγουσα καθημερινότητα, μπαίνουν σε προοπτική, τότε βρίσκουν ευκαιρία να βγουν μπροστά οι δυστυχώς κάπως αδιάκριτες αλλά ουσιώδεις γεύσεις της ζωής. Ο Heidegger έγραφε ”since I was bourn I started to decay, now nothing ever ever goes my way”. Ή οι Placebo, μπορεί να μπερδεύομαι. Ο Frankl συνέχιζε πως η επίγνωση του θανάτου μπορεί να εμποτίσει τη ζωή με μια αίσθηση αμεσότητας για να την ζήσουμε.

Η πραγματικότητα του θανάτου μας καταστρέφει, η ιδέα του όμως μπορεί να μας σώσει. Memento mori έλεγαν και οι Ρωμαίοι. Θεραπευτικά μιλώντας, το μυαλό μας είναι συνήθως καλά μονωμένο ενάντια στον δεδομένο θάνατό μας, και το αδιανόητο άγχος που θα ζούσαμε αν κάθε μέρα και κάθε στιγμή ήμασταν σε τριβή με την θνητότητα, χωρίς την λειτουργική ψευδαίσθηση πως ο θάνατος είναι κάτι που το παθαίνουν άλλοι. Αυτό το πέπλο προστασίας μπορεί να γίνει πιο λεπτό στις στιγμές που ο θάνατος μας ακουμπά. Ίσως κάποιο γνωστό μας πρόσωπο, κάποιος συγγενής, ίσως μια δικιά μας εμπειρία, μια ασθένεια, μπορούν να μας φέρουν, συνήθως για λίγο, πιο κοντά με το υπαρξιακό άγχος του θανάτου. 

Στην δουλειά που έχει κάνει ο Ψυχίατρος και Ψυχοθεραπευτής Ίρβιν Γιάλομ με καρκινοπαθείς στο τελευταίο στάδιο της ασθένειας, παρατήρησε πως η αντιμετώπιση του επερχόμενου τέλους με ευθύτητα και αυθεντικότητα, μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, μπορεί να φέρει ουσιαστική προσωπική ανάπτυξη με πολλούς τρόπους. Προτεραιοποίηση του ποιες σχέσεις ή εμπειρίες είναι πραγματικά σημαντικές για ‘μας, εμβάθυνση των συνδέσεών μας με ανθρώπους μπροστά στη μοναχικότητα του θανάτου (ο θάνατος είναι κάτι που πρέπει να κάνουμε μόνοι), ανάληψη ευθύνης των πραγμάτων που μας αναλογούν και αποδοχή πως δεν ελέγχουμε τον άνεμο, μόνο την θέση των πανιών. Για το τέλος κράτησα την σκοπιμότητα, τις πράξεις με πρόθεση. Σωστές επιλογές μπορεί να μην υπάρχουν, ότι και να κάνουμε κάτι θα μετανιώσουμε έγραφε ο Kierkegard. Μένει σ’ εμάς όμως να ”βάζουμε πλάτη” σ’ ό,τι διαλέγουμε, να αλλάζουμε αν αυτό είναι απαραίτητο. Να προσαρμοζόμαστε στα αδιαπραγμάτευτα δεδομένα της ζωής, με θάρρος, χαρακτήρα, αυθεντικότητα και ίσως και μια σκανδαλιάρικη αίσθηση του παραλόγου που έλεγε ο Camus. Όλοι μας κάποια στιγμή, θα πεθάνετε…»

Πως αντιμετωπίζονται αυτά μέσα στην ψυχοθεραπεία;

«Δεν υπάρχει συγκεκριμένη συνταγή για τον τρόπο αντιμετώπισης της αίσθησης απώλειας νοήματος και του φόβου του θανάτου, αλλά υπάρχουν κατευθύνσεις.  Αν διάλεγα μια κοινή συνισταμένη θα ήταν να πάμε εμπρόθετα στα μέρη που φοβόμαστε, να πάμε εκεί εθελοντικά, με τον ρυθμό και την ένταση που αντέχουμε. Η ψυχοθεραπεία και πόσο μάλλον η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία δεν μπορεί να βρει αντικειμενικές λύσεις σε υποκειμενικά προβλήματα, γιατί απλά δεν πιστεύει σ’ αυτές. Δεν υπάρχουν. Ειδικά όταν μιλάμε για δυνάμεις της φύσης όπως τα υπαρξιακά δεδομένα (ο  θάνατος, η απουσία αντικειμενικού νοήματος, η αίσθηση της απομόνωσης, και το ζήτημα της ελευθερίας και των επιλογών). Μέσα από την κατανόηση του τι πάει να πει να είσαι άνθρωπος, και να τραβάς τα ζόρια που αντιστοιχούν στην ανθρώπινη φυλή, προσπαθούμε να τα βρούμε με την αβεβαιότητα σαν ανθρώπινη κατάσταση, να δώσουμε χώρο και χρόνο στα συναισθήματα που απαιτούν να ανέβουν στη σκηνή, να δούμε τα τέρατά μας στα μάτια, να τους βγάλουμε ονόματα, να πιούμε έναν καφέ μαζί ίσως. Τότε όταν κάτσει η σκόνη, όταν ο τρόμος κάτω απ’ το κρεβάτι γίνει Βαγγέλης και η φρίκη στην ντουλάπα γίνει Ασπασία, τότε ίσως η ζωή μας δεν κυριαρχείται από πανικοβλημένες προσπάθειες να αποφύγουμε τους φόβους μας, και να μπορούμε με νηφαλιότητα να διαπραγματευτούμε τι να κάνουμε μ΄αυτά τα λεμόνια.»

Θεοχαρίδης Γιάννης

Ψυχολόγος, BSc, MA University of Sheffield, UK

Υπαρξιακός Ανθρωπιστικός Ψυχοθεραπευτής I.T.

Existential Humanistic Institute, San Francisco, California

Κασσάνδρου 91, 6974734228, Giannistheocharidis.gr

Μιχάλης Ιωαννίδης