Η σύνδεση της ψυχικής υγείας με τις διατροφικές συνήθειες είναι ένα θέμα που απασχολεί όλο και περισσότερο την επιστημονική κοινότητα, καθώς οι επιπτώσεις της διατροφής στην ψυχική ευημερία και το αντίστροφο γίνονται όλο και πιο εμφανείς. Οι διατροφικές διαταραχές, όπως η ανορεξία, η βουλιμία και η υπερφαγία, είναι ψυχολογικές καταστάσεις που επηρεάζουν όχι μόνο το σώμα, αλλά και την ψυχολογία του ατόμου, συνδέοντας τις συναισθηματικές καταστάσεις με τις διατροφικές επιλογές. Στη συνέντευξη που ακολουθεί, θα συζητήσουμε με την ψυχολόγο Χριστίνα Δένη, για την ουσιαστική σύνδεση της τροφής με την ψυχική κατάσταση, τις αιτίες που οδηγούν σε αυτές τις διαταραχές και τις στρατηγικές που μπορούν να βοηθήσουν στην αποκατάσταση της ισορροπίας ανάμεσα στο σώμα και το μυαλό.

Πώς επηρεάζει η ψυχική κατάσταση τη διατροφή ενός ατόμου;

«Η ψυχική κατάσταση μπορεί να έχει σημαντική επιρροή στη διατροφή μας, καθώς η
διάθεση, τα συναισθήματα και το επίπεδο άγχους επιδρούν τόσο στις διατροφικές
επιλογές όσο και στις συνήθειες κατανάλωσης τροφής. Η αλληλεπίδραση αυτή
μπορεί να δημιουργήσει έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο η ψυχική κατάσταση
επηρεάζει τη διατροφή και με τη σειρά της, η διατροφή επηρεάζει την ψυχική υγεία.
Καταστάσεις άγχους και στρες αλλά και καταθλιπτικά συναισθήματα μπορούν να
αυξήσουν, είτε να μειώσουν την όρεξη. Από τη μία πλευρά, υπάρχουν άνθρωποι που
όταν βρίσκονται σε με μια ψυχική δυσκολία αδυνατούν να τραφούν, ενώ άλλοι τρώνε
υπερβολικά. Το συναισθηματικό φαγητό είναι μια εμπειρία που σε κάποιες στιγμές
μπορεί όλοι να έχουμε. Αυτό διότι το φαγητό δεν είναι ποτέ μόνο ανάγκη για
θρέψη. Είναι συνδεδεμένο με την φροντίδα, την απόλαυση, την αίσθηση πληρότητας.
Με αυτό τον τρόπο, μπορεί να λειτουργήσει ως περισπασμός απέναντι σε αισθήματα
κενότητας και μοναξιάς. Το φαγητό γίνεται ένα μέσο ώστε να μην βιώσω, να
μουδιάσω, να αποφύγω το συναίσθημα. Ωστόσο, η αντιμετώπιση του πόνου μέσω
του φαγητού μπορεί να οδηγήσει σε επιπλέον δυσφορία, σωματική και ψυχική
(ενοχές, ανησυχία για το βάρος).»

Ποιες είναι οι πιο κοινές διατροφικές διαταραχές που συναντάτε και ποιες είναι
οι βασικές αιτίες πίσω από αυτές;

«Οι πιο συχνές διατροφικές διαταραχές είναι η νευρική ανορεξία, η νευρική
βουλιμία και η διαταραχή υπερφαγίας. Στη νευρική ανορεξία, το άτομο έχει μια
διαστρεβλωμένη εικόνα για το σώμα και το βάρος του και προσπαθεί είτε μέσω του
περιορισμού της τροφής, είτε της άθλησης να μειώσει ή να διατηρήσει το βάρος σε
επικίνδυνα χαμηλά επίπεδα. Αντίθετα τα άτομα με νευρική βουλιμία, καταναλώνουν
υπερβολικές ποσότητες φαγητού σε μικρό χρονικό διάστημα και αισθάνονται ότι
χάνουν τον έλεγχο. Έπειτα, συνήθως ακολουθούν αντισταθμιστικά μέτρα (εμετούς,
χρήση καθαρτικών) προκειμένου να αποφύγουν την αύξηση του βάρους τους.
Παρόμοια, η διαταραχή υπερφαγίας χαρακτηρίζεται από την ανεξέλεγκτη
κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων φαγητού χωρίς όμως να ακολουθείται από
αντισταθμιστικά μέτρα. Ωστόσο, θα ήταν πιο χρήσιμο να εστιάζουμε όχι τόσο στη
διάγνωση καθεαυτή αλλά στην περιγραφή της κατάστασης και της σχέσης του κάθε
ατόμου με το σώμα του, το φαγητό και τα συναισθήματα του.
Οι διατροφικές διαταραχές σχετίζονται με βιολογικούς, συναισθηματικούς και
κοινωνικούς παράγοντες οι οποίοι αλληλεπιδρούν διατηρώντας και ενισχύοντας την
ύπαρξη των συμπτωμάτων. Συνήθως, οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, το τραύμα
και κάποια χαρακτηριστικά προσωπικότητας όπως η ανάγκη για έλεγχο, η τάση προς
την τελειομανία ή ενοχή αλλά και συνυπάρχουσες ψυχικές δυσκολίες όπως άγχος,
κατάθλιψη, διαταραχές προσωπικότητας μπορούν να κάνουν τους ανθρώπους πιο
ευαίσθητους στην ανάπτυξη μίας διαταραγμένης σχέσης με το φαγητό.»

Υπάρχει κάποια επιστημονική σύνδεση μεταξύ του τρόπου που τρώμε και της
παραγωγής χημικών ουσιών στον εγκέφαλο, όπως η σεροτονίνη ή η ντοπαμίνη,
που σχετίζονται με την ψυχική μας υγεία;

«Η σεροτονινη και η ντοπαμίνη είναι δυο νευροδιαβιβαστές που κατέχουν σημαντικό
ρόλο στην ρύθμιση των συμπεριφορών γύρω από το φαγητό. Πιο συγκεκριμένα, η
σεροτονίνη είναι συνδεδεμένη με την ρύθμιση της διάθεσης και επιδρά στο αίσθημα
κορεσμού. Επομένως, η έλλειψη ή η επάρκεια σε σεροτονίνη σχετίζεται με την
ποσότητα της τροφής που καταναλώνουμε αλλά και με τη διάθεση στην οποία
βρισκόμαστε που και αυτή με τη σειρά της επιδρά στην διατροφική συμπεριφορά.
Παράλληλα, ο ακραίος περιορισμός της τροφής παρεμποδίζει την σύνθεση
σεροτονίνης.
Από την άλλη πλευρά η ντοπαμίνη, σχετίζεται με λειτουργίες όπως η
παρορμητικότητα, η κινητοποίηση, αλλά και η προώθηση ενεργειών που θα έχουν ως
αποτέλεσμα την ευχαρίστηση και την ανταμοιβή. Όσον αφορά το φαγητό, τα χαμηλά
επίπεδα ντοπαμίνης μπορούν να αυξήσουν την ένταση της επιθυμίας για
κατανάλωση τροφής και να οδηγήσουν σε επεισόδια υπερφαγίας. Πιο συγκεκριμένα,
παρατηρείται η αναζήτηση και η κατανάλωση τροφών ιδιαίτερα πλούσιων σε λίπος
και ζάχαρη. Έπειτα από την κατανάλωσή τους, αυξάνονται τα επίπεδα ντοπαμίνης
στον εγκέφαλο, κάτι που βιώνεται ως μια ευχάριστη και απολαυστική εμπειρία
κάνοντας αυτές τις τροφές πιο ελκυστικές και εθιστικές.»

Ποιες στρατηγικές ή θεραπείες χρησιμοποιείτε για να βοηθήσετε τα άτομα να
διαχειριστούν τις διατροφικές τους συνήθειες που επηρεάζονται από την ψυχική
τους κατάσταση; 

«Αρχικά, είναι σημαντικό να έχουμε στο νου μας πως για την κατάλληλη υποστήριξη
του ατόμου που έχει μια διαταραγμένη σχέση με το φαγητό είναι απαραίτητη η
συμβολή ενός καταρτισμένου στις διατροφικές διαταραχές διατροφολόγου. Ο
διατροφολόγος θα μπορέσει να αναλάβει τη διατροφική εκπαίδευση του ατόμου και
θα τον/την βοηθήσει να παρατηρήσει και να οργανώσει τις διατροφικές του/της
συνήθειες.
Ο ψυχολόγος μπορεί να προσφέρει υποστήριξη στην κατανόηση και τη
συνειδητοποίηση. Όταν οι άνθρωποι δυσκολεύονται με το φαγητό, συνήθως
δυσκολεύονται πολύ περισσότερο και με άλλα πράγματα, πολύ διαφορετικά. Το
φαγητό και οι συνήθειες γύρω από αυτό είναι μέσα για να αντιμετωπίσουμε την
ψυχική δυσφορία που μπορεί να έχει πολλές πηγές. Το σώμα και οι λειτουργίες της
πρόσληψης και της αποβολής γίνονται το πεδίο όπου διαδραματίζονται και παίρνουν
μορφή ασυνείδητα συναισθήματα που δεν βρήκαν άλλο τρόπο να εκφραστούν.
Στόχος μας γίνεται να διαλευκάνουμε τι υπάρχει πίσω από τον περιορισμό ή την
παρορμητικότητα, ποια συναισθήματα και ποιες εμπειρίες διαμόρφωσαν αυτή τη
σχέση με το φαγητό. Θεωρώ πως το σημαντικότερο και πιο απαιτητικό κομμάτι των
δυσκολιών σε σχέση με το φαγητό είναι η κατανόηση της συνυπάρχουσας δυσφορίας και των ανέκφραστων συναισθημάτων. Στην ψυχοθεραπεία προσπαθούμε να
παρατηρήσουμε και να αποσαφηνίσουμε αυτά τα συναισθήματα έτσι ώστε να
δώσουμε ένα νόημα και μια εξήγηση σε όλα αυτά που δυσκολεύουν το άτομο στη
σχέση του με το φαγητό.
Επίσης, καθώς το σώμα είναι ένα σημείο αναφοράς στις διαταραχές διατροφής, και
συχνά υπάρχει μια διαστρεβλωμένη εικόνα και αίσθηση, εστιάζουμε στην αντίληψη
και την επιστροφή σε αυτό. Εξερευνούμε τις σωματικές αισθήσεις, τα βιώματα του,
την εικόνα που έχει το άτομο για το σώμα του.»

Πως θα καταλάβει κάποιος ότι χρειάζεται βοήθεια στη σχέση του με το φαγητό;

«Θα ήταν σημαντικό κάποιος να ζητήσει βοήθεια από έναν επαγγελματία ψυχικής
υγείας αν παρατηρεί ότι η σχέση του με το φαγητό περιλαμβάνει τα εξής:

• Κατανάλωση μεγάλης ποσότητας φαγητού στα κρυφά, είτε συστηματικά είτε
  περιστασιακά.
• Έντονα συναισθήματα ενοχής ή αυτοκατηγορίας μετά το φαγητό
• Απώλεια ελέγχου με το φαγητό ή με συγκριμένες κατηγορίες τροφίμων (πχ.
  υδατάνθρακες, γλυκά)
• Εμμονή, έντονο άγχος, πανικό σε σχέση με το φαγητό
• Συνεχείς προσπάθειες για απώλεια βάρους που καταλήγουν σε αποτυχία
• Αυξομειώσεις βάρους
• Χρήση καθαρτικών, αυστηρές δίαιτες, αυτοπροκαλούμενος εμετός, καταναγκαστική
  άσκηση ως αντιστάθμισμα της υπερφαγίας
• Έντονος φόβος για αύξηση βάρους.
• Αποφυγή του φαγητού ή συγκεκριμένων τροφών
• Νηστεία με σκοπό την απώλεια βάρους
• Κατηγοριοποίηση των τροφών σε “καλές” και “κακές”

Αν και οι παραπάνω καταστάσεις αφορούν ενδείξεις δυσκολίας στη σχέση με το
φαγητό, κύριο και πιο σημαντικό μέτρο για την αναζήτηση βοήθειας είναι η ένταση
της δυσφορίας που υπάρχει γύρω από το σώμα και τις διατροφικές συνήθειες. Η
προσωπική δυσφορία είναι το πρώτο σημάδι που χρειάζεται κάποιος/α να λάβει
υπόψη του ώστε να καταφέρει με την κατάλληλη υποστήριξη να αναπτύξει μια υγιή,
ελεύθερη και ασφαλή σχέση με το φαγητό και τελικά με τον ίδιο του/της τον εαυτό.»

Χριστίνα Χρυσούλα Δένη
Κλινική Ψυχολόγος ΑΠΘ

christinadeni.gr

Ιnstagram

Facebook

Μιχάλης Ιωαννίδης