Αρμονία, Δίκη, Λόγος

Το λάθος των ανθρώπων —για τον Ηράκλειτο— είναι ότι ερμηνεύουν, πάντα, μονοσήμαντα τις καταστάσεις τις οποίες ζουν. Στην πραγματικότητα όμως πρέπει να δουν πάντα μια δεύτερη πλευρά. Αυτή θα τους κινητοποιήσει να καταλάβουν ότι υπάρχει μια συσχέτιση αντιθετικών καταστάσεων συνήθως —αυτό το είπε και ο Ηράκλειτος σαφώς— θα γίνει μετά σύνθημα στη φιλοσοφία, ότι “το ένα και τα πολλά είναι το ίδιο πράγμα”, ότι “υπάρχει ενότητα των αντιθέτων”.

Ο Ηράκλειτος εισαγάγει κάποιες έννοιες πέρα από τη ροή. “Το πυρ”, “την έριδα”, “τον πόλεμο”, με κυριότερη, “τον Λόγο”. Είναι ίσως η πρώτη φορά που εμφανίζεται, ως φιλοσοφική έννοια, ο Λόγος, σ’ ένα κείμενο αρχαιοελληνικό. Φυσικά ο λόγος είναι μια λέξη της κοινής γλώσσας, αλλά παίρνει μια διαφορετική σημασία στον Ηράκλειτο, που οδηγεί νομίζω με μια γραμμική συνέχεια στον τρόπο που θα χρησιμοποιηθεί ο Λόγος από τους μεταγενέστερους φιλοσόφους.

Ο Ηράκλειτος στο απόσπασμα 10: «Από τα πάντα προέρχεται το ένα και από το ένα τα πάντα». Στο απόσπασμα 41: «Ένα είναι το σοφό, να γνωρίζεις τη σκέψη που τα κυβερνά όλα μέσα απ’ όλα». Και αυτά που αναφέρονται στον Λόγο: «Αφού ακούσετε, όχι εμένα, αλλά τον Λόγο», λέει το απόσπασμα 50, «σοφό είναι να ομολογήσετε ότι τα πάντα είναι ένα». Απόσπασμα 2: «Πρέπει να ακολουθούμε το κοινό, ενώ όμως ο Λόγος είναι κοινός, οι πολλοί ζουν σαν να είχαν ο καθένας τη δική του αντίληψη των πραγμάτων».

Τι είναι λοιπόν ο Λόγος; Ο λόγος είναι, όπως είπα, κοινή λέξη της αρχαίας Ελληνικής, προφανώς βγαίνει απ’ το λέγω, και αρχικά θα πρέπει να σήμαινε “τα λόγια μου”. Αυτή την έννοια τη χρησιμοποιεί ο Ηράκλειτος, όταν αντιθέτει: «μην ακούσετε εμένα, αλλά τον Λόγο».  Είναι σαν ο Λόγος ν’ ακούγεται. Άρα να εκφέρεται και ν’ ακούγεται. Ωστόσο είναι σαφές ότι ο Ηράκλειτος θα τον πάει τον λόγο ένα επίπεδο παρά πέρα. «Ο Λόγος είναι κοινός», δηλαδή δεν έχει να κάνει με την αντίληψη του καθενός. Θα πρέπει να είναι κάτι σταθερό, το οποίο πρέπει να συλληφθεί με μεγάλη προσπάθεια. Η ουσία του Λόγου είναι: «Ότι τα πάντα είναι ένα και το ένα είναι [τα] πάντα». Εδώ είναι ο πυρήνας του λόγου για τον οποίον ο Ηράκλειτος δεν γίνεται αποδεκτός στην ιστορία  της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.

Ο Αριστοτέλης είναι σαφής: άνθρωπος που υποστηρίζει ότι τα πάντα είναι ένα και το ένα είναι [τα] πάντα, ή τα πολλά είναι ένα και το ένα πολλά, δηλαδή παραβιάζει, αυτό που θα λέγαμε αργότερα, “την αρχή της ταυτότητας” ή “της μη αντίφασης” —ότι κάτι δηλαδή δεν μπορεί να είναι το ίδιο και το αντίθετό του· το 5 δεν μπορεί να είναι και 4, ταυτοχρόνως— άνθρωπος, φιλόσοφος, που παραβιάζει αυτή την αρχή, για τον Αριστοτέλη, δεν έχει θέση στην ιστορία της φιλοσοφίας. Πιθανόν το ίδιο, αν και ο Πλάτων είναι πιο ανεκτικός σε τέτοια θέματα, να υπονοεί κι ο Πλάτων, υποβιβάζοντας, κατά κάποιο τρόπο, τη φιλοσοφία του Ηρακλείτου “στη διαρκή ροή”. Και όντως αυτή η γραμμή της σκέψης δεν ακολουθήθηκε στην αρχαία φιλοσοφία. Ο δρόμος που  άνοιξε, ως προς αυτό το θέμα, είναι ο δρόμος του Παρμενίδη που δέχεται απολύτως “την αρχή της ταυτότητας”, και όχι ο δρόμος του Ηρακλείτου.

Αυτή η σειρά των αποσπασμάτων είναι συμβατική. Το λένε 1 απόσπασμα γιατί τους έμοιασε, τους φιλολόγους, πιο σημαντικό. Μιλά για τον Λόγο, είναι και το μεγαλύτερο —πιάνει τέσσερις σειρές—, προσπαθώντας ν’ αποκαταστήσουν το υποτιθέμενο χαμένο “βιβλίο του Ηρακλείτου”. Η αίσθησή μου είναι ότι δεν υπάρχει τέτοιο βιβλίο. Αν ο Ηράκλειτος έμεινε στον προφορικό λόγο, αν δεν μίλησε μόνο προφορικά και έγραψε, τότε, θα έγραψε αποσπάσματα· θα δικαίωνε τον τρόπο που διαβάζουμε σήμερα εμείς τον Ηράκλειτο. Απόσπασμα:

Δεν έχει μεγάλη δυσκολία, εκτός από κάποιους τύπους, που είναι της ιωνικής γλώσσας, που μιλάει στην Έφεσο, ο Ηράκλειτος: «Τοῦ δὲ λόγου τοῦδ᾽ ἐόντος ξυνού», ξυνός σημαίνει κοινός, «ἀεὶ ἀξύνετοι» ή ασύνετοι δηλαδή «γίνονται ἄνθρωποι καὶ πρόσθεν ἢ ἀκοῦσαι καὶ ἀκούσαντες τὸ πρῶτον· γινομένων γὰρ πάντων κατὰ τὸν λόγον τόνδε ἀπείροισιν ἐοίκασι», μοιάζουν άπειροι, «πειρώμενοι καὶ ἐπέων καὶ ἔργων τοιούτων, ὁκοίων ἐγὼ διηγεῦμαι κατὰ φύσιν διαιρέων ἕκαστον καὶ φράζων ὅκως ἔχει».

 «Ενώ ο Λόγος είναι κοινός», αυτός ο Λόγος είναι κοινός, «πάντοτε οι άνθρωποι μένουν ασύνετοι», χωρίς σύνεση, «και πριν τον ακούσουν και αφού τον ακούσουν την πρώτη φορά. Γιατί ενώ τα πάντα γίνονται σύμφωνα μ’ αυτόν τον Λόγο, οι άνθρωποι μοιάζουν άπειροι», χωρίς πείρα, «παρότι αποπειρώνται να εκφράζονται με έπη και έργα», με ποιήματα και με πράξεις, «τέτοιες, όπως αυτές που εγώ διηγούμαι». Πώς διηγούμαι; «Διαιρέων κατὰ φύσιν ἕκαστον καὶ φράζων ὅκως ἔχει»: «Διαιρώντας τα πράγματα κατά φύσιν», νομίζεις ότι ακούς τον Αριστοτέλη,«και λέγοντας, εγώ, πώς έχουν τα πράγματα».

Η πρώτη φράση είναι ενδεικτική, της ηθελημένης ασάφειας, του Ηρακλείτου. Πού πάει αυτό το αεί; Οι δυνατότητες είναι να πηγαίνει στον Λόγο που είναι πάντοτε “ξυνός”, κοινός. Δεύτερη δυνατότητα: ο Λόγος είναι τέτοιος και οι άνθρωποι είναι πάντοτε ασύνετοι. Δεν είναι το ίδιο το νόημα, με τις δυο δυνατότητες πρόσδεσης του αεί στο ένα μέρος της πρότασης ή στο άλλο. Στη μια περίπτωση “πάντοτε ο Λόγος είναι κοινός”, στη δεύτερη περίπτωση, “ένας είναι ο Λόγος και οι άνθρωποι πάντοτε μένουν ασύνετοι, παρότι τον ακούνε ή δεν τον ακούνε”. Επίτηδες δηλαδή βάζει ο Ηράκλειτος το αεί στη μέση, έτσι ώστε να διαβάζεται η πρόταση με δυο τρόπους.

Ο Λόγος εδώ φαίνεται ότι και κοινός είναι και έχει σχέση με τη φύση των πραγμάτων και τη διαίρεση των πραγμάτων, και φυσικά έχει σχέση με την εκφορά του λόγου της φιλοσοφίας δηλαδή από τον Ηράκλειτο. Ο Ηράκλειτος είναι ο φιλόσοφος που στέκεται απέναντι στο πλήθος, εκφέρει τον λόγο· εκφέρει λόγια δηλαδή που εμπερικλείουν τον Λόγο. Οι άνθρωποι δεν τον καταλαβαίνουν. Αν προσπαθήσουν, ωστόσο, κάποιοι θα καταλάβουν ότι ο Λόγος είναι η πραγματική φύση των πραγμάτων, η κρυμμένη αρμονία στην οποία μπορεί να φτάσει κανείς, αν δεν μείνει στην επιφάνεια των καταστάσεων και ψάξει κρυφές συσχετίσεις των πραγμάτων μεταξύ τους. Επομένως, συμπερασματικά ότι είναι πολύ απλουστευτικό το να ταυτίζεται ο Ηράκλειτος με “τον φιλόσοφο της ροής”.

Κατερίνα Συμφέρη
Εκπαιδευτικός